نقش باکتریهای مفید دستگاه گوارش در سلامت شیرخواران و کودکان
علی نظری، مدیر ارشد علمی گروه صنعتی سولیکو: دانش پزشکی و میکروبیولوژی، سال‌ها است که از حضور باکتریهای مختلف در دستگاه گوارش انسان باخبر است. ولی تنها در دهه‌های اخیر بوده است که اثرات بسیار متنوع آنها بر سلامت انسان در مطالعات بالینی و پزشکی مختلف شناخته شده است و پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده، دانش بشر در این زمینه رشد بیشتری پیدا کند. دستگاه گوارش ما، ممکن است میزبان باکتریهای بالقوه سودمند یا برعکس، بالقوه آسیب‌زا باشد. بنابراین، امروزه بحث از باکتریهای موجود در دستگاه گوارش انسان (gut microbiota) موضوع بررسی‌های علمی و تحقیقاتی متنوعی در نقاط مختلف دنیا شده است. در این نوشتار، به اختصار باکتریهای پروبیوتیک (Probiotic) یا باکتریهای سودمند را معرفی کرده، اثرات سلامتی‌بخش آنها را در طب کودکان به اختصار توضیح خواهیم داد.
پروبیوتیک (Probiotic) چیست؟
بر اساس تعریف بین‌المللی، پروبیوتیک‌ها (Probiotics) میکروارگانیسم‌های زنده غیربیماری‌زایی هستند که اگر به مقدار کافی مصرف شوند باعث بروز اثرات مفید در سلامتی میزبان می‌گردند.
شکل 1، بیفیدوباکتر لاکتیس (Bifidobacter Lactis)
اولین بار تئودور اشریش (کاشف باکتری اشریشیا کولی) در اواخر قرن نوزدهم اندک اثراتی مثبت را از دسته‌ای از باکتریها در بدن انسان مطرح کرد. امّا این مچنیکوف، دانشمند روسی و برنده جایزه نوبل پزشکی در اوایل قرن بیستم بود که توانست نشان دهد چگونه بعضی باکتریهای تولیدکننده اسید لاکتیک (lactic acid producing bacteria) در فرآورده‌های لبنی می‌توانند موجب اثرات سودمند در بدن انسان شوند. بحث اهمیت و فواید پروبیوتیک‌ها تا اواخر قرن بیستم مسکوت ماند تا مجدداً تحقیقات و بررسی‌های علمی روی اثرات سودمند آنها، این بار با تمرکز بیشتر روی سویه‌های مختلف از سر گرفته شد. امروزه می‌دانیم که باکتریها بر اساس ظرفیت آسیب‌زایی یا سودبخشی خود به سه دسته عمده تقسیم می‌شوند: 1. باکتریهای صرفاً بیماری‌زا 2. باکتری‌هایی با اثر توأمان بیماری‌زایی و سودمندی و 3. باکتریهای صرفاً مفید و سودبخش که طبعاً پروبیوتیک‌ها در دسته آخر قرار خواهند گرفت (شکل 2). یافته دیگر این که محققان با استفاده از روش‌های پیشرفته PCR نشان دادند که شیرمادر خود حاوی انواع پروبیوتیک‌ها برای نوزاد او است. جالب اینکه شیر مادران به لحاظ تنوع پروبیوتیک‌ها در مناطق مختلف جهان متفاوت است.
شکل 2: انواع باکتریها بر اساس ظرفیت بیماری‌زایی
در این میان بعضی از سویه‌های پروبیوتیک، مورد مطالعات علمی بیشتری بوده‌اند نظیر بیفیدوباکترلاکتیس، لاکتوباسیلوس بولگاریس، لاکتوباسیلوس رامنوسوس، بیفیدوباکتر ادلسنتیس، بيفيدوباكتر بيفيدوم، استرپتوکوکوس ترموفیلوس. بهطور کلی، وقتی از اثربخشی پروبیوتیک‌ها صحبت به میان می‌آید، اکیداً لازم است سویه آن پروبیوتیک نیز ذکر گردد، چراکه لزوماً همه سویه‌های پروبیوتیک اثرات مشابهی را در بدن ایجاد نمی‌کنند و چه‌بسا همزیستی بعضی پروبیوتیک‌ها در دستگاه گوارش بهطور هم‌زمان اثرات یکدیگر را تا حدی خنثی سازند. بنابراین، توصیه می‌شود از کلی‌گویی درباره اثرات پروبیوتیک‌ها پرهیز کرده، در هر مورد، سویه‌هایی معرفی گردند که اثربخشی آنها، با مطالعات علمی معتبر به اثبات رسیده باشد.
بیشتر بخوانید: مصرف پروبیوتیک چه تاثیری بر سلامت کودکان می‌گذارد؟
بعضی اثرات شناخته شده پروبیوتیک ها در طب کودکان که بر اساس مطالعات علمی به اثبات رسیده است
- ارتقای عملکرد سیستم ایمنی: پروبیوتیک‌ها، با مکانیسم‌های مختلف موجب ارتقای سطح ایمنی در نوزادان و شیرخواران می‌شوند.
- مکانیسم رقابتی با پاتوژن‌ها (منظور از پاتوژن، میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا هستند): پروبیوتیک با اتصال به رسپتورهای سیستم ایمنی مانع اتصال پاتوژن‌ها می‌گردد
- کاهش نفوذپذیری جدار روده: چنان که می‌دانیم نفوذپذیری (permeability) جدار روده شیرخواران زیاد است. پروبویتیک‌ها باندهای پروتئینی بین سلول‌ها را تقویت کرده نفوذپذیری را کاهش می‌دهند.
- اما مهم‌ترین مکانیسم، تحریک لنفوسیت‌های تی T helper و تقویت مسیر تولید IgA در دستگاه گوارش است. اهمیت آن به این جهت است که اولاً سیستم ایمنی اختصاصی شیرخوار برای مقابله با میکروارگانیسم‌های پاتوژن تجهیز می‌شود. از سوی دیگر، سیستم ایمنی اکتسابی شیرخوار که در بدو تولد غیرفعال است، در صورت عدم وجود چنین تحریکاتی به سوی مسیر تولید IgE و نهایتاً افزایش احتمال بروز آلرژی در ماه‌ها و سال‌های آتی می‌رود. بنابراین، نقش پروبیوتیک‌ها به‌عنوان آموزش‌گر سیستم ایمنی اختصاصی، نه‌تنها مانع از بروز بیماری‌های عفونی از جمله اسهال در شیرخواران می‌گردد، بلکه چنین آموزشی گرایش سیستم ایمنی هومورال به سمت آلرژی‌ها را کاهش می‌دهد. موارد 2 و 3 در زیر به همین مسأله می‌پردازند.
- کاهش احتمال بروز بیماری‌های عفونی از جمله اسهال در شیرخواران: با مکانیسم‌هایی که در بالا ذکر شد یکی از مهم‌ترین اثرات اثبات‌شده پروبیوتیک‌ها کاهش بروز اسهال، کاهش دوره بیماری، کاهش تعدد اجابت مزاج و کاهش مدت بستری در بیمارستان است. سویه‌هایی که بیشترین بررسی‌ها روی آنها به‌انجام رسیده است و اثربخشی آنها در پیشگیری از اسهال مستند می‌باشند عبارتند از: بیفیدوباکتر لاکتیس (Bifidobacter Lactis)، لاکتو باسیلوس رامنوسوس: (Lactobacillus Rhamnosus or LGG) ، و بیفیدوباکتر لانگوم ( Langum)
- پیشگیری از آلرژی: افزایش روزافزون بیماری‌های آلرژیک در سراسر جهان، توجه متخصصین سلامت را به این مسأله جلب نموده است که شاید تغییرات روش زندگی به سوی مدرنیته (western life style) عامل چنین تغییری باشد. افزایش بهداشت عمومی و مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیکها از آن جمله است. بنابراین به نظر می‌رسد مواجهه با پروبیوتیک‌ها، چنان‌که مکانیسم آن در بالا توضیح داده شد، عامل مؤثری در کاهش بروز آلرژی‌ها باشد. امروزه محققین از واژه “برنامه‌ریزی اولیه (early programming)” صحبت به میان می‌آورند. به این معنی که مواجهه اولیه با دسته‌ای از پروبیوتیک‌ها، منجر به برنامه‌دار شدن مطلوب سیستم ایمنی برای سنین بالاتر هم می‌شود. به عنوان مثال بررسی‌های متعدد نشان می‌دهند که بیفیدوباکتر لاکتیس (Bifidobacter Lactis)، و لاکتو باسیلوس رامنوسوس (Lactobacillus Rhamnosus or LGG) باعث کاهش چشمگیر بروز درماتیت آتوپیک (atopic dermatitis) در شیرخواران شده است که این اثر تا سنین بالاتر (شش سالگی) ادامه داشته است.
- یبوست در شیرخوارگی: یکی از شکایت‌های عمده والدین در سال‌های اول و دوم زندگی فرزندشان مشکلات دفع، مدفوع سفت و یبوست است. البته اغلب موارد بروز یبوست در این دوره، فانکشنال بوده، به مرور زمان برطرف می‌شود. ثابت شده است که بیفیدوباکتر لاکتیس (Bifidobacter Lactis) با تنظیم حرکات دستگاه گوارش احتمال بروز یبوست در شیرخوارگی را کاهش می‌دهد.
در این نوشتار، به اختصار به تعریف باکتریهای پروبیوتیک، بعضی سویه‌های شناخته شده و اثرات آنها در دوره شیرخوارگی و کودکی پرداختیم. امّا این بحث بسیار وسیع بوده، جنبه های متنوعی دارد که در نوشتارهای بعدی تلاش خواهد شد تا جزئیات بیشتر، همراه با مطالعات معتبر ارائه گردد.
بیشتر بخوانید:پروبیوتیک ها به خدمت نظافت می‌آیند
میکروسکوپ را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید
