شرایط اقتصادی و سیاسی کشور صنایع را بیش از پیش به سمت استفاده از محصولات و تکنولوژی‌های داخلی سوق داده که می‌تواند علاوه بر ایجاد خودکفایی در بسیاری زمینه‌ها که توان و صرفه اقتصادی در داخل برای آن وجود دارد، به نوآوری و توسعه تکنولوژی‌های جدید منجر شود، اما توسعه و تداوم آن قطعاً نیاز به ارتقای توان داخلی از جنبه‌های مختلف علمی، اجرایی، مالی و غیره و همچنین اعتماد‌سازی میان صنایع دارد.
مصاحبه با سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران : مجله میکروسکوپ گفتگویی با دکتر مجید جوانمرد؛ ریاست پژوهشکده فن‌آوری شیمیایی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران انجام داده است که در اینجا می‌خوانید. وی دکترای بهداشت و کنترل کیفی مواد غذایی دانشگاه تهران و عضو هیئت علمی گروه صنایع غذایی و تبدیلی در پژوهشکده فنآوریهای شیمیایی است و در این گفتگو درباره اهداف و مسئولیت‌های این سازمان و نقش آن در ارتقای فن‌آوری کشور سخن گفته است.
سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران در چه سالی و با چه هدفی تاسیس شده است؟
سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران
سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران در سال 1359 با تصویب شورای انقلاب اسلامی تأسیس گردید و از بدو پیدایش تاکنون مأموریت‌های مختلفی را در حوزه‌های گوناگون مرتبط با توسعه علوم و فناوری كشور برعهده داشته است. در حال حاضر این سازمان در قالب پژوهشگاه فنآوریهای نوین شامل 7 پژوهشکده مکانیک، مطالعات فنآوریهای نوین، مواد پیشرفته و انرژی‌های نو، فنآوریهای شیمیایی، برق و فن‌آوری اطلاعات، کشاورزی و زیست‌فن‌آوری و یک پارک علموفنآوری که حدود 150-160 شرکت در آن مستقر هستند، فعالیت می‌کند.
هدف از ایجاد این سازمان از ابتدا ارتباط مستقیم با صنایع و حل‌نمودن مشکلات آنها بوده است که با مأموریت دانشگاه‌های نسل اول و دوم متفاوت است. هدف این نسل از دانشگاه‌ها آموزش و توسعه دانشگاه‌ها بوده و مراکزی مانند جهاد دانشگاهی به عنوان واسطه برخی نیازهای صنعت را به این نسل از دانشگاه‌ها منتقل می‌کردند. اما هدف سازمان علمی و صنعتی ایران از ابتدا آموزش نبوده بلکه ارتقای فن‌آوری و توسعه آن در صنعت بوده است. البته شایان ذکر است که دانشگاه‌های نسل سوم و چهارم نیز این وظیفه را بر عهده گرفته‌اند.
جایگاه سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران و مراکز مشابه در صنعت کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
این سازمان از یك سو بنا بر ضرورت‌ها و نیازهای جامعه به عنوان نهادی پیشتاز عهده‌دار ایجاد، توسعه و یا انتقال فنآوریهای موردنیاز در رفع معضلات پیش روی كشور بوده و از سوی دیگر با طراحی فرایندها و ایجاد بسترهای مربوطه، متولی راهبری و هدایت محققین از ایده تا تولید بوده است. شایان ذکر است که در هر دو مقوله توسعه فن‌آوری و حمایت و راهبری پژوهشگران، بسیاری از طرح‌ها و فعالیت‌های سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران الهام‌بخش دیگر مراكز پژوهشی و دانشگاهی در این حوزه‌ها بوده و نقشی بنیادین در الگودهی و اشاعه این‌گونه فعالیت‌ها به سایر مراكز علمی و پژوهشی ایفا نموده است.
روند فعالیت این سازمان در طی این سالها به چه صورت بوده است؟
آغاز کار این سازمان با فعالیت‌ها و طرح‌های ارزشمندی بوده که در کنار بودجه و حمایت‌های مطلوبی که دریافت نموده، آن را الهام‌بخش دیگر مراكز پژوهشی و دانشگاهی ساخته است، گرچه در سال 1380 مراکزی که زیر نظر این پژوهشگاه اداره می‌شدند به‌عنوان پارک‌های علم و فن‌آوری استانی از آن جدا و مستقل گشتند و در پی شرایط و مسائل مختلف کشور، فعالیت این سازمان در یک دوره زمانی تاحدی کم‌رنگ گشت. اما در چند سال اخیر جایگاه پیشین خود را باز یافته که از دلایل آن می‌توان به بحث حمایت مالی از پروژه‌ها، هزینه‌های بالای انجام پروژه‌ها با شرکت‌های خارجی و قیمت‌های بالای مواد اولیه و دستگاه‌آلات وارداتی به‌ویژه با حذف ارز ترجیحی اشاره نمود که باعث شده شرکت‌ها و بخش‌های خصوصی به تأمین نیازهای فن‌آورانه از مراکز تحقیقاتی داخلی تمایل بیشتری نشان دهند. این نیاز در حال حاضر تا حد زیادی از طریق مراکز تحقیقاتی داخلی از جمله سازمان پژوهش‌ها قابل تأمین است اما توسعه و تداوم آن قطعا نیاز به اعتماد و حمایت مالی صنعتگران دارد.
خروجی این مرکز را چگونه ارزیابی می کنید؟
این مرکز آغازگر بسیاری مباحث در صنعت بوده است. در حال حاضر شرکت‌ها و کارخانه‌هایی در زمینه تولید مواد اولیه و مکمل‌های دارویی و غذایی، آنزیم‌ها، مواد اولیه شیمیایی، خشک‌کن‌های میوه و بسیاری موارد دیگر در کشور وجود دارند که فعالیت خود را از این مرکز آغاز نموده‌اند. در یک برهه زمانی خود سازمان به‌عنوان اسپانسر برخی از این طرح‌ها عمل نموده و با همکاری شرکت‌ها امکانات لازم برای توسعه اولیه محصولات آنها را فراهم نموده است، تا زمانی که این شرکت‌ها توان آن را پیدا کرده‌اند تا برای توسعه بیشتر محصولات خود از مراکز جدا و به‌صورت مستقل فعالیت کنند.
در حال حاضر نیز در این مرکز امکان انجام طرح‌های مختلف تا حد نیمه صنعتی وجود دارد و حتی برای توسعه بیشتر طرح‌ها، شرکت‌ها می توانند با اجاره یا خرید، از امکانات پارک علموفنآوری متعلق به سازمان استفاده کنند. درواقع علت مستقر بودن این شرکت‌ها در پارک‌های علم‌و‌فناوری ایجاد هم‌افزایی در کنار یکدیگر است.
چگونه می توان توسعه فن‌آوری داخلی را بهبود بخشید؟
در حال حاضر اعتماد بیشتری در شرکت‌ها نسبت به فنآوریهای داخلی ایجاد و ارتباطات خوبی شکل گرفته است به‌ویژه آنکه انجام پروژه‌ها با چنین سازمان‌ها و مراکز داخلی برای شرکت‌ها مقرون به‌صرفه‌تر است. با این حال هنوز فعالیت‌ها، امکانات و توانایی‌های این مجموعه کاملا شناخته نشده و اعتماد کافی به فنآوریهای داخلی وجود ندارد. البته منظور از فنآوریهای داخلی یا بومی تنها آنهایی نیستند که از ابتدا در داخل ایجاد می‌شوند بلکه مواردی را هم که در داخل توسعه و بهبود می‌یابند در بر می‌گیرد.
ما در این سازمان در تلاش هستیم تا به روش‌های مختلفی چون مصاحبه، وبینار، کنفرانس، مقالات و فعالیت در شبکه‌های اجتماعی، قابلیت‌ها و امکانات این سازمان را هر چه بیشتر و بهتر معرفی و انجمن‌ها و شرکت‌های به‌ویژه بزرگ تولیدی را تشویق کنیم به جای واردات، به فناوری‌های داخلی اعتماد کنند.
علاوه بر امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری که این سازمان می‌تواند در اختیار شرکت‌ها قرار دهد، بخش‌های تحقیق و توسعه شرکت‌ها نیز می‌توانند در این مجموعه مستقر گردند یا حتی امکانات خود را به اینجا انتقال دهند. حمایت مالی از رساله‌های دکترای تقاضا محور و نیروهای پسا‌دکترا نیز می‌تواند در ارتقای این مجموعه و توسعه فن‌آوری داخلی موثر باشد به‌ویژه آنکه شرکت‌های حامی سپس می‌توانند از این نیروها در کسب‌و‌کار خود استفاده کنند.
پژوهشکده فنآوریهای شیمیایی در چه حوزه‌هایی فعالیت و چه وظایفی دارد؟
پژوهشکده فنآوریهای شیمیایی که اینجانب عضو هیئت علمی آن هستم و ریاست آن را نیز به عهده دارم دارای 4 گروه پژوهشی است: صنایع شیمیایی آلی و دارویی که پیش‌تر به نام گروه شیمی آلی شناخته می‌شد، گروه فنآوریهای سبز که گروه مهندسی شیمی نام داشت، گروه صنایع معدنی که مرتبط با شیمی معدنی و تجزیه است و گروه صنایع غذایی و تبدیلی. در حال حاضر 24 هیئت علمی، سه کارشناس و 4 تکنیسین و افراد دیگر در این پژوهشکده مشغول به انجام پروژه‌های مختلف هستند. همچنین آزمایشگاه‌های تخصصی چون آزمایشگاه جداسازی، لایه‌نشانی، الکتروشیمی، کاتالیست، پیل سوختی، محیط زیست، نمک‌زدایی، تصفیه پساب و همچنین آزمایشگاه‌های عمومی دیگری چون آزمایشگاه صنایع غذایی، استانداردسازی گیاهان دارویی و غیره در این پژوهشکده وجود دارد و البته بر اساس نیاز و درخواست صنایع آزمایشگاه‌های دیگری نیز قابل ایجاد است؛ به عنوان مثال بر اساس طرح‌های انجام شده در پژوهشکده، یک آزمایشگاه تحقیقات کاربردی مواد معدنی در حال راه اندازی در مجموعه است.
طبق برآوردی که انجام شده ما حدود 70 نوع وظیفه مختلف بزرگ و کوچک در سازمان داریم. اما وظیفه اصلی ما انجام پروژه‌های تحقیقاتی کاربردی مختلف است که بر اساس نیاز و خواست صنعت در حوزه فنآوریهای شیمیایی انجام می‌شود و خروجی آن به صورت توسعه تکنولوژی و محصول در اختیار صنعت قرار می‌گیرد. در این سازمان، صنعت به طور مشخص نیاز خود را بیان می‌کند و ما به این نیاز به صورت توسعه تکنولوژی و محصول پاسخ می‌دهیم و آن را در اختیار صنعت می‌گذاریم. اگر محصول یا تکنولوژی، حاصل پروژه‌های داخلی سازمان باشد، آن را در قالب شرکت‌های دانش‌بنیان زیر مجموعه سازمان به مرحله تولید می‌رسانیم.
در عین حال این پژوهشکده در برگزاری جشنواره خوارزمی در حوزه فن‌آوری شیمیایی، ثبت اختراعات، چاپ مقالات، حرکت در مسیر دانش، لبه‌های علم و دانش و دیگر موارد در حوزه صنایع شیمیایی و غذایی فعالیت دارد.
پروژه‌ها در پژوهشکده چگونه تعریف می شوند؟
زمانی که نیازی دریافت می‌شود، بر اساس حوزه‌های کاری تعریف‌شده در بخش‌های مختلف پژوهشکده، به گروه مربوطه ارجاع داده می‌گردد. حوزه‌های کاری هر گروه مشخص شده است؛ به‌عنوان مثال گروه شیمی آلی و دارویی در حوزه سنتز داروها، مواد اولیه و گیاهان دارویی و داروهای گیاهی و همچنین حوزه‌های مربوط به شیمی آلی مثل پلیمر و کامپوزیت‌های زیستی فعالیت می‌کند. در گروه مهندسی شیمی، فعالیت در حوزه استخراج و خطوط تولید و فنآوریهای مربوط به مهندسی شیمی فرایندها، نفت و کاتالیست و غیره است و در حوزه شیمی معدنی نیز ما روی پروژه‌های شیمی تجزیه و شیمی معدنی کار می‌کنیم مانند استحصال مواد معدنی، ارزش افزایی به ضایعات معدنی، دیگر فعالیت‌های حوزه معدن، کاتالیست، نانو مواد و غیره. فعالیت‌های گروه صنایع غذایی و تبدیلی نیز حوزه آنزیم و فرایندهای آنزیمی، بسته‌بندی، استخراج مواد زیست‌فعال، خشک‌کردن میوه، هیدروکلوئیدها و غیره را شامل می‌شود. البته دامنه کاری افراد در این پژوهشکده محدود به یک حوزه کاری نیست و علاوه بر اینکه هر کدام از افراد هیئت علمی، تخصصی دارند می‌توانند در هر یک از این حوزه ها فعالیت کنند.
پس از ارجاع نیاز به گروه مربوطه، آن گروه پیشنهاد خود را برای بررسی و رفع اشکالات به اعضای هیئت علمی ارائه می‌دهد. طرح پس از رفع اشکالات، در گروه مربوطه و سپس مدیریت پژوهشکده تأیید می‌شود. تصویب نهایی طرح در شورای ارزیابی و تصویب طرح‌های سازمان پژوهش‌ها انجام می‌گیرد.
پس از تصویب طرح برای اجرا، اعضای هیئت علمی که خود مجری طرح هستند بر اساس قیمت مشخص‌شده برای آن طرح می‌توانند از فارغ‌التحصیلان دانشگاه یا دانشجوهای مقطع دکترای پژوهش‌محور کمک بگیرند. این دانشجوها هم‌زمان بر اساس همکاری با شرکت مورد نظر، اعتبارات طرح‌ها و گرنت‌های اختصاص داده‌شده پرورش می‌یابند. لازم به ذکر است که یک طرح ممکن است نیاز به بیش از یک دانشجوی دکتری در دوره‌های پیاپی داشته باشد.
منشاء پروژه‌های تحقیقاتی پژوهشکده کجاست؟
در چند سال اخیر اکثر پروژه‌ها از صنعت آمده است به این صورت که شرکت‌ها با خود افراد در سازمان آشنا بوده یا از طریق رزومه کاری، کنگره‌ها، کنفرانس‌ها و غیره با پژوهشکده آشنایی پیدا کرده‌اند یا در فراخوان‌هایی که سازمان برای الویت‌سنجی نیازهای صنعت برگزار کرده طرح‌های خود را ارائه داده و یا کارگزاران فعال در این زمینه نیازها را به پژوهشکده انتقال داده‌اند. در مواردی نیز خود افراد ما در پژوهشکده در بازدیدهای خود از صنعت مشکل و نیاز را یافته‌اند. بنابراین صنایع، حدود 90 درصد خواستگاه پروژه‌ها و در نتیجه تأمین‌کننده مالی آنها هستند. مابقی پروژه‌ها از منابع دولتی مانند صندوق حمایت از فن‌آوران و پژوهشگران کشور، سامانه ساتع (شورای عالی علوم، تحقیقات و فن‌آوری)، سامانه نان (نظام ایده‌ها و نیازها)، مرکز مطالعات و همکاری‌های بین‌المللی وزارت علوم دریافت می‌شود و خود سازمان هم در بخش دیگری که تحت عنوان طرح‌های داخلی تعریف شده به صورت حامی عمل می‌کند.
مالکیت این پروژه‌ها به چه صورت است؟
پروژه‌هایی که از صنعت می‌آید، عواید و مالکیت مادی و طرح و تکنولوژی آن متعلق به شرکت تقاضا‌دهنده است اما در مورد پروژه‌های داخلی، مالکیت با سازمان است.
دکتر مجید جوانمرد؛ ریاست پژوهشکده فن‌آوری شیمیایی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران در انتها فعالیت چنین سازمان‌هایی را در حمایت از تکنولوژی‌های داخلی در برآورده‌ساختن نیازهای کشور بسیار موثر دانست اما تأکید نمود که تداوم این حرکت نیازمند حمایت بیشتر صنایع و اعتماد‌سازی است.
