صنعت لبنیات؛ کم‌سود‌ترین صنعت کشور
در ایران صنعت سلامت‌محور لبنیات با مشکلات زیادی دست‌وپنجه نرم می‌کند، مشکلاتی که از میان 1200 واحد لبنیاتی در کشور که در اوایل دهه 80 وجود داشتند، تنها 400 واحد توانسته‌اند از پس آن‌ها برآمده و هنوز به فعالیت خود ادامه دهند. ادامه فعالیت این واحدهای باقیمانده به حل مشکلات این صنعت وابسته است.
گزارشی از گروه مدیریت سرمایه فاینوست در گفتگو با میکروسکوپ
از بطری‌های درب چوبی تا کارخانه شیر پاستوریزه تهران
اولین نژاد دام‌های شیری در ایران در زمان جنگ جهانی دوم (در سال 1319 ه.ش) از فرانسه خریداری و تحویل مؤسسه حیدرآباد گردید و حدود 10 سال بعد برای احداث اولین دامداری‌های صنعتی اقداماتی انجام شد. اولین کارگاه لبنیات سازی در سال 1326 با نام آستارا، در خیابان فردوسی تهران گشایش یافت که تولیدات آن شیرهای بطری با درب چوبی بود. در اواخر سال 1327 یا اوایل سال 1328 کارخانه نسبتاً مدرنی در جوادیه تهران احداث شد که درواقع نخستین مؤسسه‌ای بود که صنعت مدرن شیر را در ایران پایه‌گذاری کرد. این کارخانه که آلفا نامیده می‌شد کار خود را با دریافت روزانه 5 تن شیر خام و تبدیل آن به انواع محصولات لبنی آغاز کرد. این کارخانه دارای دستگاه‌های خامه گیر، پاستوریزاتور و بطری پرکنی بود و موفقیت زیادی در عرضه شیر بهداشتی به دست آورد.
در سال 1333 طرح تأسیس «کارخانه شیر پاستوریزه تهران» با اقدامات وزارت بهداری، سازمان برنامه و موسسه یونیسف (وابسته به سازمان ملل متحد) آماده گردید. بر اساس این طرح مقرر شد که ساختمان و سرمایه لازم به‌وسیله سازمان برنامه از محل اعتبارات عمرانی کشور تأمین و ماشین‌آلات موردنیاز نیز به‌وسیله یونیسف به ایران اهدا شود. در مقابل، دولت ایران تعهد نمود که بخشی از شیر تولیدی کارخانه شیر پاستوریزه تهران را که معادل یک برابر و نیم ارزش ماشین‌آلات (معادل 430 هزار دلار) بود، به مدت هفت سال به تغذیه کودکان نیازمند اختصاص دهد تا بدین ترتیب بهبود چشم‌گیری در تغذیه این طبقه از جمعیت ایران، حاصل گردد. پس از امضای قرارداد، کارهای ساختمانی و نصب ماشین‌آلات شروع و در آبان ماه 1336 کارخانه شیر پاستوریزه تهران با ظرفیت اولیه 45 تن در روز گشایش یافت.
حضور پررنگ بخش خصوصی در صنعت لبنیات
صنعتی که تا پیش از انقلاب در قالب سه شرکت بزرگ با چند کارخانه در سراسر کشور شکل گرفته بود امروز شامل بیش از ۴0۰ کارخانه بزرگ و کوچک فعال است و برخلاف بسیاری از صنایع کشور تجربه موفقی را در «خصوصی‌سازی» پشت سر نهاده و می‌توان به‌جرئت اظهار کرد که امروز بیش از ۸۵ درصد صنعت لبنیات ایران با سرمایه‌گذاری و مدیریت بخش خصوصی شکل‌گرفته و در زنجیره آن، از نهاده‌های دامی تا پخش و توزیع بیش از ۲ میلیون نفر در حال فعالیت هستند. حضور پررنگ بخش خصوصی در صنعت لبنیات و موفقیت سرمایه‌گذاران در این حوزه باعث شده تا کشور ما که پیش از انقلاب واردکننده حجم قابل‌توجهی از محصولات لبنی بود، امروز نه‌تنها از واردات این دست محصولات بی‌نیاز شده بلکه حجم قابل‌توجهی از صادرات محصولات لبنی را در منطقه به خود اختصاص داده است. درعین‌حال برندهای ایرانی توانسته‌اند، اعتبار قابل‌توجهی در میان برندهای معتبر و شناخته‌شده صنعت لبنیات جهان کسب کنند.
در میان شرکت‌های لبنی فعال، 11 شرکت فعالیت گسترده‌تری دارند و برای مردم شناخته‌‌شده‌تر هستند. شرکت‌های کاله، میهن، دامداران، رامک، کالبر، چوپان، صباح، هراز، پگاه، پاک و روزانه ازجمله شرکت‌های پیش‌رو در صنعت لبنیات ایران به شمار می‌روند، به‌نحوی‌که بیشتر سهم بازار لبنیات کشور مربوط به این شرکت‌ها است.
تهران و خراسان سردمدار تولید شیر ایران
آمارهای متفاوتی در خصوص میزان تولید سالانه شیر خام در ایران منتشر می‌شود؛ اما همگی این آمارها بیان‌گر تولید 8 الی 9 میلیون تنی شیر در کشور است. گاوداری‌های موجود در کشور حدود 6 میلیون تن شیر به بازار عرضه می‌کنند و باقی نیز در روستاها و گاوداری‌های سنتی تولید و به بازار عرضه می‌شود. در‌حال‌حاضر برای راه‌اندازی یک دامداری صنعتی در صورت وجود زمین و آب لازم، به ازای هر عدد گاو بیش از 60 میلیون تومان سرمایه لازم است.
در بین استان‌های کشور استان‌های تهران، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، اصفهان، مازندران، آذربایجان شرقی و خوزستان بیش‌ترین سهم از تولید شیر خام را دارا هستند و حدود نیمی از تولیدات شیر کشور در این مناطق صورت می‌گیرد.
صنعتی با پایین‌ترین حاشیه سود
صنعت لبنیات در ایران حاشیه سود نسبتاً پایینی دارد (حدود 5 درصد) که از کم‌ترین حاشیه سود‌ها در میان همه صنایع کشور به شمار می‌آید. مهم‌ترین دلیل این اتفاق، افزایش هزینه‌های تولید این شرکت‌ها است. افزایش قیمت شیر خام، افزایش هزینه‌های حقوق و دستمزد، حمل‌و‌نقل و بسته‌بندی ازجمله مواردی است که باعث افزایش بهای تمام‌شده محصولات لبنی شده است. در نمودارهای زیر حاشیه سود و بازدهی دارای و حقوق صاحبان سهام برخی شرکت‌های لبنی مشاهده می‌شود.
بهای تمام‌شده محصولات لبنی نیز در شکل زیر نشان داده شده است. با توجه به این شکل درمی‌یابیم که بخش اعظم بهای تمام‌شده محصولات لبنی را مواد مستقیم (مواد اولیه) شامل می‌شود. بزرگ‌ترین بخش از هزینه مواد اولیه با سهمی بیش از 60% مربوط به شیرخام است و بعدازآن هزینه بسته‌بندی و هزینه مواد افزودنی به ترتیب دارای بیش‌ترین سهم از هزینه مواد مستقیم هستند.
فاصله زیاد سرانه مصرف لبنیات در ایران با متوسط جهانی
افزایش هزینه‌های تولید در‌نهایت باعث افزایش 70 درصدی قیمت محصولات لبنی و به‌تبع آن، کاهش سرانه مصرف لبنیات در ایران شده و سهم لبنیات از سبد غذایی خانوار به کمتر از 10 درصد رسیده است.
از ابتدای دهه ۹۰ و حذف سهمیه شیر مدارس، تقسیم‌‌بندی انواع شیر به کم‌‌چرب و پُرچرب و کیسه‌های ۹۰۰ یا ۸۰۰ گرمی و افزایش قیمت‌‌ها باعث شد که شاهد سیر نزولی سرانه مصرف لبنیات در کشور باشیم. برخی از صاحب‌‌نظران معتقدند سرانه مصرف شیر در ایران به میزان ۲۰ درصد کشورهای غربی است و گرانی این محصول به کاهش مصرف، دامن خواهد زد. در حال حاضر سرانه مصرف لبنیات در کشور برای هر فرد کمتر از 80 کیلوگرم در سال است که با میانگین مصرف جهانی که 150 کیلوگرم است، فاصله زیادی داریم. در بعضی از کشورها این عدد حتی به بیش از 300 کیلوگرم در سال نیز می‌رسد.
عوامل مؤثر بر عرضه و تقاضای محصولات لبنی
– درآمد خانوار
محصولات لبنی از گذشته تاکنون همواره بخشی از سبد غذایی خانوار را به خود اختصاص داده‌اند. از مهم‌ترین مزیت‌های این صنعت، عدم وجود جایگزین برای محصولات لبنی است که این امر باعث می‌شود همواره برای محصولات لبنی تقاضای زیادی در بازار وجود داشته باشد؛ اما باید به این نکته توجه کرد که همچنان عوامل متعددی وجود دارد که میزان تقاضا را دست‌خوش تغییرات قرار می‌دهد. ازجمله مهم‌ترین عواملی که وجود دارد میزان درآمد خانوار است که با توجه به تورم بالایی که کشور ما با آن درگیر است و کاهش قدرت خرید عموم افراد جامعه، تقاضا برای این محصول در کشور روند نزولی در پیش‌گرفته است، به‌نحوی‌که با میانگین سرانه مصرف لبنیات در جهان، فاصله زیادی داریم. البته با رونق اقتصاد کشور و افزایش قدرت خرید خانوار، قطعاً تقاضای این محصولات رشد چشم‌گیری پیدا خواهد کرد.
– صادرات
مورد بعدی که در میزان تقاضا تأثیرگذار است، صادرات این محصولات به سایر کشورها است که گروه لبنیات از گذشته تاکنون همیشه سهم عمده‌ای از محصولات صادراتی کشور را به خود اختصاص داده است. البته باوجود تحریم‌های بین‌المللی علیه کشور ما، امر صادرات نیز با مشکلات مختلفی در سال‌های اخیر رو‌به‌رو بوده است که انتظار می‌رود با رفع تحریم‌ها، صادرات این محصولات در سال‌های آتی شدت بیش‌تری به خود بگیرد.
– تنوع محصولات
نکته بعدی در این زمینه تنوع و تولید محصولات مختلف برای سلیقه‌ها و مصارف گوناگون است که باعث هرچه بیشتر شدن تقاضا می‌شود. در سال‌های اخیر تولیدکنندگان به‌خوبی به اهمیت این موضوع پی برده‌اند و با تنوع محصولات، سعی دارند نیازهای گوناگون مصرف‌کنندگان برطرف سازند. تولید پودر پروتئین شیر در سال‌های اخیر نقطه عطفی در تنوع محصولات لبنی بوده است. با توجه به اهمیت ورزش و رژیم سالم غذایی در زندگی امروزی، تقاضا برای مکمل‌های پروتئینی به‌شدت افزایش یافته است. در سال‌های قبل که تولیدات این محصولات در کشور صورت نمی‌گرفت، ورزشکاران از محصولات وارداتی استفاده می‌کردند، اما در سال‌های اخیر با توجه به تولید این محصولات در چند شرکت لبنی داخلی و همچنین افزایش قیمت مکمل‌های خارجی، مصرف مکمل‌های داخلی رشد زیادی داشته است. افزایش کیفیت محصولات و تبلیغات مناسب مخصوصاً در فضای مجازی می‌تواند بر تقاضای محصولات اثر شگرفی بگذارد.
– توسعه پایدار
علاوه بر موارد ذکرشده استفاده از تکنولوژی‌های روز صنعت دامداری و لبنیات، افزایش تعداد دام‌ها و بهبود وضعیت خوراک آن‌ها و همچنین حمایت‌های دولت نیز تأثیر مستقیم بر افزایش عرضه این محصولات خواهند داشت.
موانع و مشکلات صنعت لبنیات در ایران
لازم به ذکر است که تا اوایل دهه 80، حدود 1200 مرکز تولید لبنیات در کشور وجود داشت که با توجه به مشکلات و سوء مدیریت در این بخش، بیش از 700 واحد آن تعطیل شده و امروز مراکز فعال لبنیات در کشور به تعدادی در حدود 400 شرکت رسیده است. مشکلات زیادی در این صنعت وجود دارد که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:
- تولید به روش سنتی و تجهیزات، دستگاه‌ها و فن‌آوری قدیمی
- افزایش قیمت مواد اولیه وارداتی به‌واسطه تحریم‌ها
- قیمت‌گذاری دستوری
- کاهش صادرات
- افزایش قیمت خوراک دام
- کاهش سرانه مصرف لبنیات
- تعدد مراکز متولی و تصمیم‌گیرنده در صنعت لبنیات
- افزایش هزینه‌های تولید
تشکلی برای همکاری‌های مشترک کارخانه‌های لبنی
هرچند پیش از تشکیل «انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی»، مؤسسین این انجمن تلاش‌هایی برای شکل‌دهی به تشکلی کارفرمایی باهدف همکاری‌های مشترک میان کارخانه‌های صنعتی لبنی انجام داده بودند اما با تشکیل «انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی» در خردادماه سال ۷۵ بود که به این تلاش‌ها عینیت داده شد و از آن سال تاکنون این انجمن توانسته منشأ بسیاری از خدمات مهم به صنعت لبنیات ایران باشد. انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی تلاش کرده تا نماینده واحدهای تولید صنعتی شیر ایران باشد و داده‌های آماری حکایت از آن دارد که این مهم در طی ۲5 سالی که از تأسیس این انجمن می‌گذرد محقق شده است. توضیح اینکه، از میان ۷ و نیم میلیون تن شیر خامی که سالانه جذب واحدهای صنعتی شیر و فرآورده‌های لبنی می‌شود، سهم اعضای انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی قریب به ۶ میلیون تن است و این بدان معنی است که اعضای انجمن، بیش از ۸۵ درصد بازار لبنیات ایران را در اختیار خود دارند.
تقویت صنعت لبنیات، حفظ سلامت جامعه
صنعت لبنیات ایران علاوه بر اینکه صنعتی رقابتی و با تنوع محصول بسیار و گستره وسیع حق انتخاب برای مشتری است، صنعتی است که با سلامت جامعه در ارتباط است و این شاید مهم‌ترین ویژگی این صنعت باشد که آن را از دیگر صنایع کشور متمایز می‌سازد. حسب نظر متخصصان تغذیه، افزایش «سرانه مصرف» و «فرهنگ‌سازی مصرف شیر و لبنیات» در خانوارهای ایرانی ضامن سلامت جامعه و پیش‌گیری از بیماری‌هایی ازجمله پوکی استخوان است و سرمایه‌گذاری سیاست‌گذاران سلامت تغذیه در افزایش سرانه مصرف منجر به کاهش هزینه‌های درمان در بودجه کشور خواهد شد.
