کاهش ضایعات غذایی راهی برای مقابله با گرسنگی در جهان
جمعیت جهان رو به افزایش است و پیش‌بینی می‌شود که تا سال 2050 این جمعیت به 10 میلیارد نفر برسد. در این میان شاید بزرگترین معضل برای بشریت، تأمین غذای کافی برای جمعیت جهان در قرن 21 باشد. چراکه این افزایش جمعیت به معنای نیاز به 70 درصد غذای بیشتر است و این غذای بیشتر نیاز به تولید بیشتر دارد که با توجه به گرم شدن کره زمین و در نتیجه کاهش میزان زمین‌های مناسب کشاورزی کار ساده‌ای نیست؛ بنابراین باید هم‌زمان به دنبال روش‌های دیگری برای سیر کردن این جمعیت رو به افزایش باشیم. یکی از روش‌ها افزایش بازدهی تولید است اما تنها می‌تواند 70-80 درصد پاسخگوی نیاز باشد. با این حال روش مؤثر دیگر کاهش ضایعات مواد غذایی است.
یک سوم از مواد غذایی در دنیا هدر می‌رود که این میزان برابر با 1.6 میلیارد تن و 1.2 تریلیون دلار است. 40-50 درصد از ضایعات غذایی مربوط به محصولات ریشه‌ای، میوه و سبزی‌ها است. 35 درصد مربوط به غذاهای دریایی، 30 درصد غلات و 20 درصد دانه‌ها، گوشت و محصولات لبنی است. اتلاف غذایی در طول زنجیره غذا اتفاق می‌افتد؛ یعنی از تولید اولیه تا مصرف توسط مصرف‌کننده نهایی.
به پادکست این مطلب گوش دهید: چگونه ضایعات غذایی را کاهش دهیم
ضایعات غذا در ایران
در ایران آمارهای موجود از اتلاف مواد غذایی نشان می‌دهد که حدود 30 درصد ضایعات مواد غذایی از چرخه تولید تا مصرف وجود دارد که در مقایسه با کشورهای دیگر عدد بزرگی است. درواقع سهم ایران از کل غذایی که هر سال در جهان به هدر می‌رود 2.7 درصد اعلام شده است: یعنی سالانه 35 میلیون تن که معادل 50 درصد درآمد نفتی ایران است و به‌صورت ضایعات غذا به سطل زباله ریخته می‌شود.
بر اساس تحقیقاتی که تحت نظر زیرمجموعه منطقه‌ای سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی (فائو) در سال 2016 انجام شده است، هر سال در ایران 100000 تن گوشت قرمز در زنجیره تأمین به هدر می‌رود که معادل با میزان واردات گوشت قرمز به کشور است. بنابراین اگر از ضایعات 100000 تنی گوشت قرمز جلوگیری کنیم، عملاً کشورمان از واردات گوشت قرمز بی‌نیاز می‌شود.
اگرچه کاهش ضایعات نیازمند سرمایه‌گذاری در ایجاد ظرفیت و توسعه زنجیره ارزش است، مقدار بسیار زیادی از غذای تولیدشده که بازآوری می‌شود نه نیاز به زمین اضافی دارد نه آب و نه مواد ورودی برای تولید از زمین‌های کشاورزی، بنابراین همکاری و مشارکت مثبت در این امر می‌تواند هم از هدر رفت مواد غذایی جلوگیری و هم به حفظ منابع طبیعی کمک کند. در واقع میزان ضایعات مواد غذایی در دنیا خود مسئول 8 درصد از میزان دی‌اکسید کربن منتشر شده است که به گرم شدن کره زمین منجر می‌شود؛ بنابراین کاهش ضایعات مواد غذایی غیر از سیر کردن بخشی از گرسنگان به جلوگیری از گرم شدن زمین نیز کمک می‌کند.
ضایعات و اتلاف مواد غذایی کجا و چگونه اتفاق می‌افتد؟
ضایعات و اتلاف در دو سطح اصلی اتفاق می‌افتد: کاهش در مقدار و کیفیت مواد غذایی که از بخش تأمین در زنجیره غذایی (به‌استثنای توزیع و مصرف) حاصل می‌شود و ضایعاتی که مربوط به کاهش میزان یا کیفیت مواد غذایی در طی توزیع (فروشندگان) و مصرف توسط مصرف‌کنندگان است. هدف از کاهش ضایعات مواد غذایی کاهش در هر دوی این سطوح است.
35 درصد محصول در دنیا سالانه به دلیل آفت‌ها و بیماری‌های زمین از بین می‌رود و این مواد غذایی که هرگز خورده نمی‌شوند، نیز جزو ضایعات قرار می‌گیرند چراکه به معنای هدر رفتن زمین کشاورزی، آب، انرژی، خاک، دانه و دیگر منابعی هستند که برای تولید آن استفاده شده‌اند که باعث افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شوند.
برای کاهش ضایعات و اتلاف مواد غذایی چه باید کرد؟
اقدامات و فرهنگ‌سازی باید در همه مراحل زنجیره تأمین از تولید و فرآوری اولیه غذا، صنایع و تکنولوژی غذا و مواد اولیه، دانش و تحقیقات محصولات مختلف تا مصرف‌کننده در سرتاسر دنیا انجام شود؛ یعنی باید به بازیافت، کارایی منابع، ضایعات صفر، فرایندهای مؤثرتر تولید غذا و غذای محلی بیشتر فکر کنیم.
مواد غذایی با ماندگاری طولانی‌تر
می‌توان با برخی مواد طبیعی به میزان ماندگاری بالاتر در محصولاتی چون نان و لبنیات رسید و بنابراین وقتی محصول به دست مصرف‌کننده می‌رسد زمان بیشتری قابل‌مصرف است و میزان اتلاف آن کاهش می‌یابد. در اینجا می‌توان به آنزیم‌های آمیلاز مالتوژنیک برای افزایش ماندگاری نان و نوعی نگه‌دارنده طبیعی در ماست اشاره کرد که به میزان قابل‌توجهی ماندگاری ماست را که مقدار زیادی از آن در دنیا دور ریخته می‌شود، افزایش می‌دهد.
روش‌های تولیدی که بهره‌وری بالاتر دارند
برخی از روش‌های تولید می‌توانند بهره‌وری تولید را افزایش، مصرف منابع را کاهش و ضایعات غذایی را به حداقل برسانند مانند استفاده از آنزیم در تولید روغن که می‌تواند باعث حذف مواد شیمیایی، حذف مرحله شستشو یا رنگ‌بری در تولید روغن شود و هیچ فاضلابی هم تولید نکند. استفاده از روش‌های فیلتراسیون غشایی نیز یکی دیگر از روش‌های نوین است که می‌تواند هر چه بیشتر از دور ریز مواد غذایی مفید شیر جلوگیری نماید. روش‌های نوین تولید آبمیوه‌ها و دستگاه آلات پیشرفته مورداستفاده می‌تواند میزان تولید آب‌میوه را افزایش دهد تا آنچه باقی می‌ماند تا حد امکان خشک باشد.
ضایعات به‌عنوان منبع غذایی نوین
آنچه به‌عنوان ضایعات کشتارگاه‌ها و شیلات شناخته می‌شود و شامل بخشی از گوشت باقیمانده، خون، استخوان و … است، یک منبع غذایی ارزشمند می باشد. سرشار از پروتئین‌های ضروری برای انسان و دام؛ اما قطعاً فکر به استفاده از این ضایعات بدون آنکه تغییری در آن داده شود، دل‌چسب نیست. امروزه با روش‌های نوین هیدرولیز می‌توان این ضایعات را تبدیل به منابع پروتئینی ارزشمند برای انسان و دام کرد. استفاده از این منابع زود جذب برای خوراک دام از طرفی از دور ریز و هدر رفت این مواد جلوگیری می‌کند و از طرف دیگر باعث رشد سریع‌تر دام و کاهش مرگ‌ومیر آن می‌شود، در واقع بهره‌وری را افزایش می‌دهد. تنها ضایعات گوشتی نیستند که برای دستیابی به این منابع پروتئینی ارزشمند می‌توانند استفاده شوند بلکه منابع گیاهی مانند سویا، ذرت و گندم نیز می‌توانند خوراک دام ارزشمندی تولید کنند.
این پروتئین‌های هیدرولیز شده همچنین می‌توانند کیفیت و ماندگاری محصولات گوشتی را بهبود و بنابراین اتلاف آن‌ها را در سوپرمارکت‌ها کاهش دهند. اما استفاده از این پروتئین‌های هیدرولیز شده محدود به خوراک دام و انسان نیست بلکه از آن‌ها به‌عنوان مواد مغذی خاک هم استفاده می‌شود. این مواد که به‌عنوان کودهای آلی شناخته می‌شوند، میزان تولید محصولات را از زمین کشاورزی محدود افزایش و کیفیت محصولات را بهبود می‌بخشند.
سوخت‌های نوین حاصل از ضایعات
رستوران‌ها و سوپرمارکت‌ها خود به‌عنوان تولیدکنندگان بزرگ ضایعات غذایی شناخته می‌شوند، بنابراین مهم است که میزان ضایعات آن‌ها را کاهش داد یا از این ضایعات به نحوی استفاده کرد. بسیاری از رستوران‌ها باقیمانده مواد غذایی مشتریانشان را به حیوانات می‌دهند اما استفاده دیگری هم از این ضایعات می‌توان کرد:
ضایعات غذایی رستوران‌ها، آشپزخانه‌ها و سوپرمارکت‌ها می‌تواند از طریق فرایندی که 8 برابر کمتر دی‌اکسید کربن نسبت به فرایندهای معمول ترکیبی که گرما و الکتریسیته تولید می‌کند به بیوگاس (سوخت زیستی) تبدیل شود. حتی آنچه از این فرایند تبدیلی بجا می‌ماند می‌تواند به‌عنوان کود مصرف گردد که در این صورت 35 درصد دی‌اکسید کربن کمتر نسبت به دور ریختن معمول این زباله‌ها تولید می‌شود. این ضایعات می‌توانند در تولید کمپوست هم استفاده شوند که هم به‌تنهایی می‌تواند به‌عنوان بستر کشت محصولاتی چون قارچ دکمه‌ای استفاده شود هم به خاک‌های کشاورزی برای بهبود کیفیت اضافه گردد.
البته این تنها ضایعات رستوران‌ها و سوپرمارکت‌ها نیست که می‌تواند به سوخت تبدیل شود، می‌توان از برخی ضایعات کارخانه‌های غذایی نیز استفاده کرد؛ ضایعات کارخانه‌های شکر و فروکتوز به‌خوبی می‌تواند به سوختی تبدیل شود که به معنای واقعی سبز است، برای تولید آن به صدها سال زمان نیاز نیست و تمیزتر می‌سوزد.
بیشتر بخوانید: با اقتصاد چرخشی «استفاده» جایگزین «مصرف» می‌شود
استفاده از مواد غذایی که «بهترین تاریخ‌مصرف» آن‌ها گذشته است
آنچه ما بیشتر می‌شناسیم تاریخ انقضای محصولات غذایی است که وقتی می‌گذرد، محصول غذایی را مصرف نمی‌کنیم و دور می‌ریزیم؛ اما تاریخ دیگری هم وجود دارد که «بهترین تاریخ‌مصرف» (Best Before Date) ماده غذایی است، به این معنا که آن ماده غذایی پس‌ازآن تاریخ هنوز قابل استفاده است. به نظر تا حدی گیج‌کننده می‌آید اما اگر تولیدکنندگان محصولات غذایی برچسب درستی شامل هرکدام از این تاریخ‌ها روی محصول بچسبانند و مصرف‌کنندگان هم به‌خوبی از کارکرد این تاریخ‌ها آگاه شوند، مواد غذایی کمتری به هدر می‌رود؛ زیرا درواقع بسیاری از مواد غذایی بعد از گذشتن بهترین تاریخ‌مصرف هنوز قابل‌استفاده هستند.
بیشتر بخوانید: تاریخ انقضا یا بهترین تاریخ مصرف
یعنی زمانی که مصرف‌کننده می‌خواهد محصولی را بخرد و برچسب آن را نگاه می‌کند یا تاریخ انقضا می‌بیند که می‌داند بعدازاین تاریخ ماده غذایی ممکن است فاسد شود یا تأثیرات سوء داشته باشد و درهرصورت قابل‌مصرف نیست و یا بهترین تاریخ‌مصرف را می‌بیند که می‌داند بعدازآن تاریخ فسادی اتفاق نمی‌افتد یا قرار نیست ماده غذایی آسیبی به بدن او برساند بلکه تنها ممکن است دیگر طعم یا کارایی اولیه را نداشته باشد. انتخاب خرید با اوست که چه محصولی با چه تاریخی خریداری کند.
فروش ضایعات سوپرمارکت‌ها
سوپرمارکت‌ها مواد غذایی زیادی را دور می‌ریزند که بخشی به خاطر بسته‌بندی خراب شده یا برچسب نامناسب یا گذشتن بهترین تاریخ‌مصرف است؛ اما سوپرمارکت‌هایی هم وجود دارند که این مواد غذایی را با تخفیف به نیازمندان می‌فروشند و تمام پول آن را صرف خیریه‌ها و سازمان‌ها برای مبارزه با گرسنگی می‌کنند. حتی اپلیکیشن‌هایی هم به این منظور راه افتاده‌اند که مشتریان می‌توانند با استفاده از آن‌ها این نوع مواد غذایی را بخرند یا مواد غذایی خود را بفروشند. کافی است جستجوی کوتاهی در موتورهای جستجو انجام دهید تا این سوپرمارکت‌ها و نرم‌افزارها را پیدا کنید و از سازوکار جالب آن‌ها ایده بگیرید. برخی از این سوپرمارکت‌ها برای همگان باز هستند چون برخی از مردم ترجیح می‌دهند مواد غذایی را ارزان‌تر بخرند بجای اینکه به خاطر بسته‌بندی سالم یا نگذشتن بهترین تاریخ‌مصرف پول بیشتری بدهند.
ما به‌عنوان مصرف‌کننده برای کاهش ضایعات مواد غذایی چه می‌توانیم بکنیم؟
- اندازه وعده‌های غذایی خود را درست انتخاب کنیم. زیاد نخریم یا در ظرفمان زیاد غذا نریزیم که دست‌خورده باقی بماند.
- مواد غذایی باقیمانده از وعده‌های غذایی‌مان را دور نریزیم. می‌توانیم روز بعد دوباره گرم و مصرفشان کنیم یا با آن‌ها غذاهای دیگری درست کنیم
- زیرکانه خرید کنیم: چیزهایی که واقعاً می‌خواهیم در زمان مناسب و به مقدار مناسب بخریم
- میوه‌ها و سبزیجات زشت را هم بخریم. آن‌هایی که معمولاً کسی نمی‌خرد و سرنوشتشان سطل‌های زباله است
- یخچالمان را مرتب چک کنیم، نکند بعضی از مواد غذایی را فراموش کنیم تا خراب شوند و مجبور شویم دور بریزیم و یا موادی باشند که تاریخ انقضایشان نزدیک است و هنوز مصرفشان نکرده‌ایم
- تمرین کنیم که هر چه را زودتر خریده‌ایم زودتر مصرف کنیم
- تاریخ روی مواد غذایی را درست بفهمیم که آیا تاریخ انقضا هستند یا تاریخ بهترین استفاده
- ضایعات را تبدیل به کمپوست کنیم
- مواد غذایی را به دیگران اهدا کنیم یا با آن‌ها شریک شویم
- زباله‌های خود را جداسازی کنیم تا مواد غذایی با دیگر زباله‌ها مخلوط نشوند
- سعی کنیم میزان آب موجود در زباله‌های تر را تا حد ممکن کم کنیم. به‌عنوان‌مثال، پوست میوه‌ها را نازک‌تر بگیریم، تفاله‌های چای را بلافاصله بعد از تعویض لیوان یا قوری داخل زباله نریزیم.
میکروسکوپ را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید
