کافی شاپ و کافه نان، نگاهی به تاریخچه آنها
کافه، عطر خوش نان، رایحه دل‌چسب قهوه
رواج قهوه‌خانه و قهوه‌خانه نشینی در ایران گرچه به دوران صفوی بازمی‌گردد اما امروز کمتر از آن به معنای مکان و فرصتی برای تعاملات اجتماعی گروه‌های مختلف جامعه یاد می‌شود و به‌جای آن از مکان‌هایی چون کافی‌شاپ نام برده می‌شود که کمتر نقشی مانند گذشته به‌عنوان پاتوق اقشار مختلف جامعه بازی می‌کند؛ بنابراین شاید قابل‌باور نباشد که بسیار پیش از آنکه کافی‌شاپ‌ها به معنی امروزی‌شان در ایران گسترش پیدا کنند، قهوه‌خانه‌ها جایگاه فرهنگی خاصی داشته و به‌عنوان پاتوق اجتماعی شناخته می‌شدند.
قهوه خانه
قهوه‌خانه (به انگلیسی: coffeehouse)، کافی‌شاپ (به انگلیسی: coffee shop)، یا کافه (به فرانسوی: café) به مکان‌های مشابهی گفته می‌شود که در آنها در درجه‌ی اول قهوه سرو می‌شود. یک قهوه‌خانه ممکن است نوشیدنی‌های دیگر و وعده‌های سبک نیز سرو کند. همچنین، بسیاری از قهوه‌خانه‌ها در خاورمیانه و یا در محله‌های میزبان مهاجران خاورمیانه‌ای در کشورهای غربی قلیان نیز سرو می‌کنند. کافه در برخی از کشورها جایی برای معاشرت و گفتگوی مردم نیز هست.
بر اساس کتاب قهوه‌خانه و قهوه‌خانه نشینی در ایران نوشته دکتر علی بلوک باشی، «قهوه‌خانه به‌صورت مردمی و عمومی‌اش در ایران در دوره صفوی شکل گرفته است. برخی از سیاحت‌گران اروپایی که در این دوره به ایران آمده بودند، در سفرنامه‌های خود از قهوه‌خانه و چایخانه صحبت کرده‌اند.
بااین‌حال پیش‌ازاین که چای در ایران شناخته شود، قهوه شناخته شده بود. قهوه در جهان اسلام نیز مصرف داشته و ایرانیانی که برای زیارت مکه و اماکن مقدسه به کشورهای اسلامی و ترکیه عثمانی مسافرت می‌کردند، با قهوه آشنا شدند و آن را به ایران آوردند. در ابتدا قهوه نوشی در ایران عمومیت نداشت و مصرف آن فقط در دربار مرسوم بود. پس‌ازآن اندک‌اندک قهوه نوشی میان برخی از اقشار مردم به‌ویژه نخبگان و اعیان رسم شد. به همین سبب مکان‌هایی که قهوه درست می‌کردند، به قهوه‌خانه معروف شدند. بعدها که چای به ایران آمد، ابتدا چای «ختایی» نوشیده می‌شد که گیاه آن را از ختای چین می‌آوردند. بعدها که چای نوشیدن در قهوه‌خانه‌ها عمومیت پیدا کرد و ذائقه مردم با چای آشنا شد، کم‌کم چای جای قهوه را در قهوه‌خانه‌ها گرفت، اما نام قهوه‌خانه همچنان روی این مکان باقی ماند. البته هنوز در بعضی از نقاط ایران به قهوه‌خانه، چایخانه نیز می‌گویند.
قبل از اینکه قهوه‌خانه و چایخانه به‌عنوان یک مکان عمومی در محیط بیرون از خانه و در بازار و کوی و برزن شکل بگیرد و مردان خانواده را از هر گروه، لایه و قشر به خود جذب کند، مردان ما در جامعۀ کشاورزی و کارگری آن زمان، جایی برای جمع شدن نداشتند. مردم حرفه‌های مختلف از تاجر و بازرگان گرفته تا صنعتگر و پیشه‌ور و کارگر معمولاً در خانه‌های یکدیگر یا بزرگ و نقیب صنف جمع می‌شدند. با شکل گرفتن قهوه‌خانه، این نهاد توانست محفل مناسبی برای جمع شدن افراد هر صنف جامعه شود. اولین قهوه‌خانه‌های ایران در شهر قزوین و در زمان شاه تهماسب پدید آمد و در اصفهان در زمان شاه‌عباس توسعه یافت.
قهوه‌خانه‌ها به مکان‌های ملاقات پرطرفداری تبدیل شدند که مردم برای نوشیدن قهوه، صحبت کردن، انجام بازی‌هایی مانند شطرنج و تخته‌نرد، شنیدن داستان‌ها و موسیقی و بحث در مورد اخبار و سیاست در آنها جمع می‌شدند.
اما قهوه‌خانه به سبک و سیاق گذشته دیگر نمی‌تواند پاسخگوی نیازها و خواسته‌های گروه‌های اجتماعی امروز باشد. قهوه‌خانه به‌تدریج جایگاه فرهنگی و پاتوق اجتماعی خود را از دست داده و جای آن را پاتوق‌های دیگر گرفته است. دیگر پاتوق نشینی در کافه یا کافه نشینی به همان معنا و کارکرد نیمۀ اول این قرن نیست. اكنون نشست‌ها، همايش‌ها و شب‌هایی رسمی و دولتی یا غیررسمی به نام‌های گوناگون برای تجلیل از بزرگی یا آثار نویسنده و شاعری، یا بحث و گفت‌وگو دربارۀ موضوعات فرهنگی، هنری، در برخی نهادها، فرهنگسراها و جاهای دیگر برپا می‌شود و افراد بسیاری هم دورهم گرد می‌آیند. ولیکن هیچ‌کدام از آنها نمی‌توانند جای نهادهای خودجوش مردمی را به معنا و مفهوم پاتوق‌های قدیمی بگیرند.»
کافی شاپ
امروزه کافی‌شاپ‌ها در ایران جای قهوه‌خانه‌ها را گرفته‌اند. مکان‌هایی که بیش از آنکه محلی برای گردهمایی باشند، برای خلوت‌گزینی یا قرارهای دونفره‌اند. کافی شاپ ها تبدیل شدند به مکان‌هایی که بتوان در آرامش گپ و گفت کوتاهی داشت، چای یا قهوه‌ای نوشید و از حال طرف مقابل و اخبار مهم جسته‌وگریخته آگاه شد. جایی که شاید بتوان در کنار نوشیدن و خارج از دغدغه‌های روزمره، خلوتی برای مرور افکار یا انجام کارهای عقب‌افتاده یافت.
کافه نان
در زندگی شلوغ و پرسرعت امروز همچنین می‌توان به‌خوبی دلیل پدیدار شدن گونه‌ای دیگر از کافه‌ها را دریافت. کافه‌هایی که در یکی دو دهه اخیر در ایران و به سبک و سیاق کشورهای غربی پا گرفته‌اند، مکان‌هایی که عطر دل‌انگیز نان تازه را با رایحه‌ی دل‌چسب قهوه، چاشنی کسب‌وکار خودکرده‌اند تا لذت خوردن یک میان وعده را برای مشتریان به‌دوراز دغدغه‌های روزمره صدچندان کنند. کافه نان‌ها نسل جدید کافی شاپ در ایران هستند که گرچه همچون کافی‌شاپ‌ها نمی‌توانند جای قهوه‌خانه‌های قدیمی را بگیرند اما در زندگی پرسرعت امروزی در حال یافتن جایگاه ویژه‌ای برای خود هستند.
